
دیابت یا بیماری قند (یا Diabetes Mellitus) یک اختلال سوخت و سازی (متابولیک) در بدن است. در این بیماری توانایی تولید هورمون انسولین در بدن از بین میرود یا بدن در برابر انسولین مقاوم شده و بنابراین انسولین تولیدی نمیتواند عملکرد طبیعی خود را انجام دهد. نقش اصلی انسولین پایین آوردن قند خون توسط سازوکارهای مختلف است.
دیابت دو نوع اصلی دارد: دیابت نوع یک(وابسته به انسولین) و دیابت نوع دو(غیر وابسته به انسولین)
در دیابت نوع یک، تخریب سلولهای بتا در پانکراس منجر به نقص تولید انسولین میشود.
و در نوع دو، مقاومت پیش رونده بدن به انسولین وجود دارد که در نهایت ممکن است به تخریب سلولهای بتای پانکراس و نقص کامل تولید انسولین منجر شود.
در دیابت نوع دو عوامل ژنتیکی، چاقی و کمتحرکی نقش مهمی در ابتلای فرد دارند.
در دیابت، سرعت و توانایی بدن در استفاده و سوخت و ساز کامل گلوکز کاهش مییابد از اینرو میزان قند خون افزایش یافته که بهآن هیپرگلیسمی میگویند.
وقتی این افزایش قند در دراز مدت در بدن وجود داشته باشد، سبب تخریب رگهای بسیار ریز در بدن میشود که میتواند اعضای مختلف بدن همچون کلیه، چشم و اعصاب را درگیر کند.
همچنین دیابت با افزایش ریسک بیماریهای قلبی عروقی ارتباط مستقیمی دارد؛ لذا غربالگری و تشخیص زودرس این بیماری در افراد با ریسک بالا میتواند در پیشگیری از این عوارض مؤثر باشد.
تشخیص و همچنین غربالگری دیابت با انجام آزمایش قند خون میسر است.
دستگاه سنجش قند خون
انواع متعددی از این دستگاهها در ایران وجود دارد.
علاوه بر انواع خارجی، نوع داخلی آن نیز تولید شدهاست.
این دستگاهها دارای دو بخش الکترونیکی و نوار اندازهگیری قند خون هستند.
نوارها، یک بار مصرف و تنها در دستگاه مورد نظر قابل استفاده است در صورت عدم تولید هر کدام از این بخشها توسط شرکت سازنده، دستگاهی که در اختیار بیمار است غیرقابل استفاده میشود
از طرف دیگر انواع تقلبی و تاریخ مصرف گذشته نوارهای دستگاه سنجش قند در بازار ایران موجود است لذا بهترین گزینه برای انتخاب نوع دستگاه، مراجعه به لیست دستگاههای سنجش قند خون مورد تأیید وزارت بهداشت است.
وزارت بهداشت دستگاههای مجوزدار و مورد تأیید این وزارتخانه را به همراه نوع گواهیهای معتبر آنها اعلام مینماید.
بیماری دیابت انواع مختلفی دارد که معمولاً در هنگام تشخیص متمایز میشوند.
دیابت نوع یک (وابسته به انسولین)
- دیابت ناشی از واکنش ایمنی، یک اختلال ناهمگون ناشی از جهشها شناخته شده است.
- این نوع دربرگیرنده 10–5 درصد از انواع دیابت است، قبلاً واژه دیابت وابسته به انسولین یا دیابت نوجوانی برای این نوع رایج بود.
- در این نوع از دیابت تخریب سلولی سلولهای بتا در پانکراس اتفاق میافتد.
- علت اصلی از دست رفتن سلولهای β، تخریب سلولی ناشی از واکنش ایمنی سلولی است. در پی این تخریب مارکرهایی در خون رها میشوند که شامل آنتیبادی علیه انسولین می باشند.
- این مارکرها ممکن است در 90–85٪ از مبتلایان دیده شود.
- شیوع این نوع از دیابت در افرادی که بیماریهای خودایمن همچون بیماری گریوز، تیروئیدیت هاشیموتو، و بیماری آدیسون دارند بیشتر است.
- در پی تخریب سلولهای بتا توسط لنفوسیتها ترشح انسولین کاهش مییابد تا جاییکه انسولین موجود نمیتواند قند خون را تنظیم کند.
- معمولاً بعد از از دست رفتن 90 تا 80 درصد از سلولهای بتا است که هایپرگلایسمی اتفاق میافتد و دیابت ممکن است تشخیص داده شود.
- در این مرحله است که بیمار نیازمند انسولین خارجی میشود تا از بروز کتوز جلوگیری شود و هایپرگلایسمی و همچنین متابولیسم چربی و پروتئین کنترل شود.
- در حال حاضر فاکتور اصلی ایجادکننده دیابت نوع یک واکنش خودایمنی شناخته شدهاست.
- شواهد قوی نیز وجود دارند که عفونت ویروسی سلولهای بتای پانکراس را به عنوان اتیولوژی این واکنش ایمنی مطرح کردهاست.
- به این ترتیب که ویروس باعث ایجاد آنتیبادیهایی علیه پروتئین ویروس میشود که شعلهورکننده یک واکنش خود ایمن علیه سلولهای بتای مشابه است. دیابت ناشی از ایمنی معمولا در کودکی و نوجوانی اتفاق میافتد اما ممکن است در هر سنی مشاهده شود.
دیابت نوع دو (غیروابسته به انسولین)
- در دیابت نوع دو که 95–90٪ از بیماران دیابتی را شامل میشود، بدن نسبت به عملکرد انسولین دچار مقاومت میشود.
- این بیماران حداقل در ابتدای بیماری نقص انسولین نسبی (و نه مطلق) دارند.
- به این معنی که بدن فرد مبتلا انسولین تولید میکند و حتی ممکن است غلظت انسولین در خون از مقدار معمول آن نیز بیشتر باشد.
- اما گیرندههای یاختهای فرد نسبت به انسولین مقاوم شده و در حقیقت نمیگذارند انسولین وارد سلولها شده و اعمال طبیعی خود را انجام دهد.
- این بیماران برای زنده ماندن نیاز به درمان دائم با انسولین خارجی ندارند.
- علل متعددی برای این وضعیت وجود دارد، مکانیزمهای جزئی بروز این وضعیت شناخته نشدهاست ولی مشخص است که تخریب اتوایمیون نقشی در بروز این بیماری ندارد.
- دیابت نوع دوم در افراد چاق بیشتر دیده میشود و چاقی خود درجاتی از مقاومت به انسولین ایجاد میکند.
- درصد شیوع این بیماری در زنان بیش از مردان است.
- در این نوع از دیابت کتواسیدوز به ندرت خودبهخود ایجاد میشود بلکه در پی یک استرس همچون بروز یک بیماری یا عفونت ایجاد میشود.
- این نوع از دیابت معمولاً سالها تشخیص داده نشده باقی میماند چرا که هایپرگلایسمی(افزایش قند خون) به تدریج ایجاد میشود و در اوایل در حدی نیست که علائم کلاسیک دیابت را نشان دهد.
- مقاومت به انسولین ممکن است با کاهش وزن و درمان دارویی کمتر شود ولی به ندرت به حد طبیعی بازمیگردد.
- با اینکه اخیراً افزایش شیوع این نوع در کودکان و نوجوانان و سنین پایین دیده شده ولی در بیشتر موارد ریسک بروز این نوع با افزایش سن، چاقی و نبود یا کمبود فعالیت بدنی بیشتر شده و بیشتر در زنان با سابقه قبلی دیابت بارداری و افراد دارای فشار خون بالا یا اختلال چربی خون دیده میشود.
- دیابت نوع دو زمینه ژنتیکی قویتری نسبت به نوع یک آن دارد، با این حال ژنتیک نوع دو پیچیدهاست و هنوز به خوبی تعریف نشدهاست.
علائم و نشانهها
در مراحل ابتدایی ممکن است بیماری بدون علامت باشد. بسیاری از بیماران بهطور اتفاقی در یک آزمایش یا در حین غربالگری شناسایی میشوند.
با بالاتر رفتن قند خون، علائم دیابت آشکارتر میشوند. پر ادراری، پرنوشی، پرخوری، کاهش وزن با وجود اشتهای زیاد، خستگی و تاری دید از علایم اولیه شایع دیابت است.
بسیاری از بیماران در هنگام تشخیص بیماری چندین سال دیابت داشتهاند و حتی دچار عوارض آن شدهاند.
در کودکان دچار دیابت نوع یک علایم معمولاً ناگهانی بارز میشوند، این افراد معمولاً قبلاً سالم بوده و چاق نبودهاند.
در بزرگسالان این علایم معمولاً به تدریج بارز میشوند.
در دیابت نوع دو معمولاً فرد تا سالها بدون علامت است. علایم معمولاً خفیف هستند و بهطور تدریجی بدتر میشوند. در نهایت فرد دچار خستگی مفرط و تاری دید شده و ممکن است دچار دهیدراتاسیون شود.
نتیجه یک مطالعه نشان میدهد که استرس و افسردگی، احتمال سکته مغزی و مرگ ناشی از بیماریهای قلبی عروقی را در بیماران مبتلا به دیابت بیش از دو برابر افزایش میدهد.
دیابت نوع یک
ریسک بروز دیابت نوع یک را میتوان با بررسی سابقه خانوادگی این بیماری و توجه به سن بروز و جنسیت اعضا درگیر خانواده تخمین زد.
همچنین راههای دیگری هم برای پیشبینی بروز دیابت نوع یک ارائه شدهاست ولی از آنجا که هنوز راهی برای پیشگیری یا متوقف کردن روند بیماری وجود ندارد استراتژیهای مختلفی که برای تشخیص زودرس دیابت نوع یک وجود دارد ارزش زیادی ندارند.
دیابت نوع دو
دیابت نوع دو تشخیص داده نشده یکی از مشکلات رایج در سیستمهای درمانی است.
استفاده از آزمایشهای ساده قند میتواند این افراد را که در معرض دچار شدن به عوارض قابل پیشگیری دیابت هستند تشخیص دهد.
آزمون غربالگری مورد استفاده برای تشخیص آزمون قند ناشتای خون و هموگلوبین است.
ریسک فاکتورهای دیابت نوع دو
- سن بالای 40 سال
- فامیل درجه اول مبتلا به دیابت نوع 2
- سابقه اختلالات قند پیشدیابتی (اختلال تحمل گلوکز، گلوکز ناشتای مختل)
- سابقه دیابت بارداری
- سابقه به دنیا آوردن نوزاد ماکروزوم (وزن بالاتر از حد طبیعی)
- وجود عوارض انتهایی دیابت روی اعضا بدن
- وجود فاکتورهای خطر بیماریهای قلبی عروقی (همچون چربی خون بالا، فشار خون بالا، چاقی)
- وجود بیماریهای مربوط به دیابت (سندرم تخمدان پلیکیستیک، آکانتوز نیگریکانز، عفونت اچ. آی. وی، برخی اختلالات روانپزشکی همچون شیزوفرنی، افسردگی و اختلال دوقطبی)
- مصرف داروهای مربوط به دیابت: کورتیکواستروئیدها، آنتیسایکوتیکهای آتیپیک، درمان اچآیوی/ایدز و غیره.
تشخیص
تجهیزات آزمایش میزان گلوکز خون شامل دستگاه تشخیص، نوار خون و لنست یا نشتر برای سوراخ کردن پوست.
بر اساس آخرین معیارهای انجمن دیابت آمریکا تشخیص دیابت با ثبت یکی از موارد زیر قطعی است:
- ثبت حداقل یک میزان قند خون تصادفی بالای 200 میلیگرم بر دسیلیتر به همراه علایم کلاسیک دیابت (پرنوشی، پرادراری، پرخوری)
- قند ناشتای پلاسمای بالاتر یا مساوی 126 میلیگرم بر دسیلیتر (ناشتا به معنای هشت ساعت عدم مصرف هر نوع کالری قبل انجام آزمایش است)
- هموگلوبین A1C بالای 6.5٪
- نتیجه آزمایش تحمل قند 75 گرمی خوراکی دو ساعته بالای 200 میلیگرم بر دسیلیتر
راههای درمان دیابت
برای پیشگیری از تشکیل زخمهای دیابتی راههای مختلفی وجود دارد که عبارتند از: پرهیز از سیگار، تحت کنترل داشتن قند و فشار خون و کلسترول، ورزش برای تحریک جریان خون، تمیز نگه داشتن پاها، بررسی کردن هر روز پاها به منظور یافتن خراش و ترک خوردگی پوست، خشک کردن پاها بعد از حمام.
کنترل میزان قند خون از مهمترین موضوعها در برخورد با بیماری دیابت است. به تازگی محققان دانشگاه لیدز آمریکا با استفاده از فناوری لیزر موفق به تولید یک دستگاه غیرتهاجمی شدهاند که قندخون دیابتی را کنترل میکند.
این سیستم GlucoSense نام دارد و بدون هیچ سوزن یا جراحی، قند خون را بهطور مداوم اندازهگیری میکند. در این روش، بیمار انگشت خود را روی حسگر شیشهای کوچکی قرار میدهد. در این هنگام، یک پرتو لیزر کم توان به انگشت تابیده میشود. بخشی از این پرتو توسط گلوکز خون جذب و باقیمانده به حسگر شیشهای بازتاب میشود.
ورزش و دیابت
ورزش به دیابتیها کمک میکند که از شر حملههای قلبی و نابینایی و آسیبهای عصبی در امان باشند.
وقتی که غذا میخورید سطح قند خونتان افزایش مییابد. هر چه بیشتر سطح خون افزایش یابد قند بیشتری به یاختهها میچسبد.
وقتی که قند به یاخته بچسبد دیگر نمیتواند از آن جدا شود و تبدیل به مادهای زیانآور به نام سوربیتول میشود که این ماده میتواند باعث نابینایی و ناشنوایی و آسیبهای مغزی و قلبی و نشانگان پاهای سوزان و… گردد.
وقتی که قند وارد بدن شما میشود فقط میتواند در یاختههای کبد و ماهیچه ذخیره گردد. اگر یاختههای کبد و ماهیچه از کربوهیدرات اشباع باشند، قندها دیگر جایی برای رفتن ندارند.
اگر ذخیره یاختههای ماهیچه در پی ورزش کردن مصرف گردد پس از صرف غذا قندها به وسیله ماهیچه جذب میشوند و مقدار آنها در خون افزایش نمییابد؛ بنابراین اگر با یک برنامه ورزشی منظم بتوانیم ذخیره قند ماهیچهها را کاهش دهیم مسلماً میتوانیم شاهد بهبود همهجانبه عوارض بیماری دیابت باشیم.
پرهیز غذایی
بسیاری از افرادی که بعد از سن 40 سالگی دچار دیابت میگردند با رعایت یک رژیم غذایی مشتمل بر مصرف سبزیجات، غلات کامل، حبوبات و ماهی و محدود کردن شدید فراوردههای شیرینیپزی و شکر و محدود کردن دریافت کربوهیدرات میتوانند حال خود را بهبود بخشند.
بسیاری از کسانی که دچار دیابت شدهاند انسولین مصرف میکنند آنها توانایی کافی برای پاسخ دادن به انسولین را ندارند و این امر به علت وزن بالا و مصرف زیاد قندهای تصفیه شده از سوی آنهاست.
اولین دستور برای برطرف کردن این حالت استفاده از غلات و دانههای کامل به جای فراوردههای شیرینی و نانپزی (آرد سفید) است. این امر با کمک به احساس سیری و خوردن کمتر باعث محدود کردن دریافت مهمترین منبع دریافت چربیها خواهد گردید.
طبق نظر پزشکی گیاهی برای کنترل دیابت میتوان از عرقیات گیاهی همچون:1- شنبلیله 2- برگ زیتون 3- مارتیغال(خار مریم) 4- دارچین 5- فلفل قرمز 6- برگ گردو 7- گزنه و… استفاده کرد؛ و موادی مانند نان سبوس دار و سیب و انار و گردو در درمان دیابت نقش دارند.
برپایه پژوهشهایی که در اروپا انجام گرفتهاست نشان داده شده که دریافت مقادیر بسیار زیاد پروتئین به کلیههای یک فرد دیابتی آسیب وارد میکند بنابراین دیابتیها باید از مقادیر کمتر گوشت وماکیان و تخم مرغ استفاده نمایند.
همچنین تحقیقات اخیر نشان میدهد که کربوهیدراتهای تصفیه شده میزان نیاز به انسولین را افزایش و چربیهای غیر اشباع تک پیوندی و چند پیوندی موجود در سبزیجات و چربیهای امگا-3 موجود در روغن ماهی و همچنین استفاده از آرد کامل و دانههای کامل به جای آرد تصفیه شده نیاز به انسولین را کاهش میدهد.
سطح بالای قند خون بعد از صرف غذا موجب میشود که قندها به یاختهها چسبیده و تبدیل به مادهای سمی (برای یاختهها) به نام سوربیتول شوند که این ماده به اعصاب و کلیه و رگها و قلب آسیب خواهد رساند.
طول عمر بیماران دیابتی
بنیاد بینالمللی دیابت آماری ارائه کردهاست که براساس آن این بیماری خاموش در هر شش ثانیه یک قربانی میگیرد و تعداد مرگهای ناشی از آن بیش از مجموع ایدز، سل و مالاریا است.
تغییر الگوی زندگی این بیماران و خود مراقبتی میتواند به طول عمر بالای این بیماران کمک کند و این بیماران میتوانند با کنترل قند و استفاده از دارو عمری کاملاً طبیعی داشته باشند.
مطابق برخی تحقیقات مبتلایان به دیابت نوع یک «دیابت کودکی» بهطور متوسط یک دهه از عمرشان کم میشود، نتایج یک تحقیق نشان داده است که مردان مبتلا به دیابت نوع یک بهطور متوسط 11 سال و زنان 13 سال کمتر از افراد غیر مبتلا به دیابت عمر میکنند.
این مطالعه نشان دادهاست که بیشترین عامل تأثیرگذار بر روی این کاهش طول عمر ناشی از تأثیر دیابت بر روی سلامت سیستم قلبی عروقی است که در 36 درصد مردان و 31درصد زنان مبتلا به دیابت نوع یک وجود دارد.
یکی از دلایل پایین آمدن یک دهه از عمر این بیماران عدم مراقبتهای دایمی و کافیست و مصرف دارو قطعاً نمیتواند به اندازه تغذیه مناسب و به اندازه ورزش در کنترل دیابت مؤثر باشد.
با اینحال عقیده راسخ پزشکان و محققان نشان گویاست که با رعایت موارد لازم فرد دیابتی میتواند بیش از ۸۰ سال عمر کند و طول عمری کاملاً طبیعی داشته باشد و ورود داروها و روشهای مراقبتی و کنترلی جدید نقش قبل توجهی در افزایش طول عمر طبیعی این بیماران در چند سال اخیر داشتهاست.